نقدونظر به شعر شاملو
نگاهی به جامعه شناسی شعرشاملو اسماعیل گنجه ای - مدرّس دانشگاه
آغازسخن:
شاعراصیل درخارج ازچهارچوب زمان ومکان خودنمی تواندوجودداشته باشد،اگربه زمان ومکان خودوفادارباشدونماینده ی صمیمی نسل خودوانسان هایی که درکنارش زندگی می کنند باشد،بدون تردید به زمان ها ومکان ها ی دیگرتعلّق خواهدداشت وازهمین طریق است که شعراونیزفرصت جاودانگی پیدا می کندوشاعربَدَل ،تنها به شهرتی که درنتیجه ی کلی بافی خودوفهم مردمی غیرشاعروشعرنشناس به دست آورده است،اکتفامی کند،ولی زمان که درگذراست،پرویزنی است که ازآن فقط ذرات پاک اصیل می گذرندوتنهاانگل هاوآشغال ها می مانند تا دستی نامر‌ئی آنهارابه گوشه ای بریزدوبه فراموشی بسپارد.شاملوازآن گونه شاعرانی است که نسبت به شاعران هم سن وسالش ،ذرات بیشتری ازمخلوقاتش اذن
دخول ازپرویزن زمان رامی یابند.
چکیده:
ازدستهای گرم تو
کودکان توأمان آغوش خویش
سخن ها می توانم گفت
غم نان اگربگذارد... آیدا,درخت وخنجروخاطره,غزلی درنتوانستن,ص78)
شعرشاملو،بیوگرافی اجتماع ماست درجهان شعرونیزبیوگرافی خوداوست باتمام فرازونشیب ها،باتمام دوستی هاودشمنی ها،امیدهاویأس ها،عشق هاوقهرها،آغازوپایان های مجدّدش.
شاملوشعرخودرادراختیارانسان گذارده است؛انسانی که فقط درتمامیّت قالب انسانی خودمی گنجدوازهرنوع مرام یادسته بندی تهدیدکننده گریزان است،هیچ کدام ازشاعران هم سنّ وسال شاملوچون اوبه صافی وپاکی زبان ،این همه اهمیّت نداده است وهیچ کدام این همه متجددّانه ومجدّانه ازبرکت ونعمت واژه ها،آن هم درقالب محتوای آزادی وآزادگی،بهره مندنشده است،اغلب زمینه های اصلی شعرشاملوعواطف ناشی ازتأثّرات اجتماعی است،امّامحوراصلی تمام این عواطف ،اجتماع ومردم است.
شعرشاملودرقلب معرکه ی زندگی حضورداردونبض شعراو،نبض اجتماع است وشعراوصدای ضربه های یک زندگی اجتماعی:
من آن خاکسترسردم که درمن
شعله ی همه ی عصیان هاست،
من آن دریای آرامم که درمن
فریادهمه ی توفان هاست ،
من آن سرداب تاریکم که درمن
آتش همه ی ایمان هاست. (هوای تازه ،شبانه ص134)
شاملودرشعرهایش به اقتضای زمان ودردهای جامعه ،سخن می گویدودردوران شاعری خودبه آنچه خودتعهّدورسالت هنرمندمی داندوفادارمانده است وکمترشعری ازاومی بینیم که رگه هایی ازاین تعهّد درآن نباشد:
ای کاش می توانستم
خون رگان خودرا
من
قطره
قطره
قطره
بگریم
تا باورم کنند
ای کاش می توانستم
برشانه های خودبنشانم
این خلق بی شمار را
گردحباب خاک بگردانم
تابادو چشم خویش ببینندکه خورشیدشان کجاست
ور باورم کنند
ای کاش می توانستم (مرثیه های خاک،ص23-24)
درشعرهوای تازه،سرودپیروزی ومرثیه ی شکست ،باهم خوانده می شود،شاعرتاریکی کوچه های شبانه راهمراه باعشقی که خنجردرتنش نشسته است،وصف می کند؛دربخشی ازاین شعر،مسُولیّت اجتماعی شاعران رایادآوری می کندودرواقع می خواهدتأثیرشعرراازاطاق های دربسته فراترببردوحتی آن رابه جای مته به کار گیرد،آحادشعراوهمه ی مردم اند،الگوی شعرشاعرامروز"زندگی "است.
موضوع شعر شاعرپیشین
اززندگی نبود
درآسمان خشک خیالش ,او
جزباشراب ویارنمی کردگفت وگو
اودرخیال بود شب وروز
دردام گیس مضحک معشوقه پای بند,
حال آن که دیگران
دستی به جام باده ودستی به زلف یار
مستانه درزمین خدا نعره می زدند...(هوای تازه,شعری که زندگی است ,ص82)
برای شاملو,آزادی درمفهوم انسانی ,سرچشمه ی همه ی خیرهاوزیبایی هاست,غیبت آزادی,غیبت انسان است:
پروازبرای انسان
جهان عبوس رابه قواره ی همّت خودبریدن است...
